TFD Bilim ve Yayın Etiği İlkeleri
Türk Farmakoloji Derneği Yönetim Kurulu’nun 1 Haziran 2007 tarihli 20 sayılı toplantısında kabul edilmiş ve Türk Farmakoloji Derneği’nin 14 Aralık 2007 tarihinde yapılan XXVII. Seçimli Olağan Genel Kurul Toplantısı’nda oylanmış ve kabul edilmiştir.<
Bir araştırma kuruluşunda bilimsel araştırmalarda sorumlu konumda olan Türk Farmakoloji Derneği (TFD) üyeleri, yanlarında çalışan ve bilimsel araştırma eğitimi almakta olan kişilerin (öğrenciler, uzmanlar, stajyerler, araştırma görevlileri, burslular, rotasyonla gelenler, vb.), olabilecek en iyi eğitimi almalarını ve meslek yaşamında doğru hedefler koyabilmelerini sağlayacak bilgi, beceri ve tutumlarla donanmalarını sağlamakla yükümlüdürler. Bu amaçları gerçekleştirmek üzere kendi kurumlarında inisiyatif almaları gereklidir.
Bir araştırma projesinin yürütücüsü ya da ilgili araştırma birimindeki kıdemli araştırıcılar, yanlarında çalışacak, araştırma kariyerlerinin başındaki kişilere örnek olabilecek nitelikte ve kendi başarılarını genç nesillere aktarabilecek beceri ve yetkinlikte olmalıdır. Bu amaçla deneyimli araştırıcıların bu konuda kendilerini geliştirmeleri gerekir.
Bu çerçevede tüm TFD üyelerinden aşağıdaki kurallara bağlı olmaları beklenir:
- Araştırma planlanması, yürütülmesi, sunulması ve yayımlanması sürecinde dürüst ve açık olmalıdır.
- Benzer konularda çalışan diğer araştırıcıların yaptığı çalışmalara saygı göstermeli, kaynak göstermeden alıntı yapmamalıdır.
- Bilimsel araştırma ve yayın sürecinde nesnellikten şaşmamalıdır.
- Yalnız kendisi için değil, çalıştığı kurum ve mensubu olduğu camia içindeki meslektaşları ve gençler için de örnek alınacak şekilde davranmalı ve etik kural ihlallerine karşı duyarlı ve uyanık olmalıdır.
- Bilimsel etik kuralların yerleşmesi ve kabul görmesi için etrafındakilere eğitim verebilmelidir.
- Üyeler bir etik ihlal durumu ile karşılaştıklarında üzerini örtmeye çalışmamalıdır.
Araştırma süreci karmaşık ve çok yönlü bir süreçtir. Farmakoloji alanında mesleki eğitim alan lisansüstü düzeydeki öğrencilerin sadece birer öğrenci değil aynı zamanda araştırma kariyeri başındaki genç araştırıcılar oldukları unutulmamalıdır. Doktora ya da tıpta uzmanlık eğitimi, “araştırma yoluyla yapılan” eğitimdir. Yani araştırma yapmak, başlı başına programın temel hedeflerinden birisidir. Dolayısıyla, araştırma ortamı olmayan ve rutin araştırma yapılmayan kurumlarda sadece teorik olarak eğitim yapılması etik bakımdan uygun değildir.
Araştırma yapılan ortamların sadece teknik donanım ve bilgi ile doldurulması da araştırıcı nitelikleri ve etik davranış gibi çok önemli özelliklerin kazandırılması için yeterli değildir. Her farmakoloğun bu açılardan da yetkin bir şekilde yetiştirilmesi ve evrensel bilim camiasında saygın bir yer edinmesi temel önceliklerimizden birisidir.
Farmakoloji topluluğunun geleceğinde bu kazanımların korunması ve sağlıklı bir gelişim için yukarıda belirtilen gerekçelerle hazırlanan bu kılavuz, TFD Yönetim Kurulu tarafından kabul edilmiştir ve TFD genel kurulu tarafından kabul edildikten sonra dernek üyelerini bağlayıcı bir belge olacaktır.
Bilimsel etkinliklerde genel olarak yayın sayısı ve yayınlanan dergilerin impakt faktörleri önemli olduğu için; bu durum bilim adamları ve birlikte çalıştıkları araştırma grupları üzerinde büyük bir baskı oluşturmaktadır. Bilimsel makale yayınlayan farmakologların sadece etik ilkelerin farkında olmaları yeterli olmayıp, aynı zamanda bunları akademik yaşamlarına geçirmeleri ve bu ilkelerin takipçisi olmaları gerekmektedir.
Araştırma Yürütücüleri, Tez Danışmanları ve Öğretim Görevlilerinin Sorumlulukları
Araştırma yürütücüsü konumundaki TFD üyeleri iyi laboratuar uygulamaları (İLU) hakkında bilgi sahibi olmalı, genç araştırıcılara öncelikle İLU hakkında bilgi birikimlerini sunmalı, “bağımsız bir araştırıcı” olabilmek için gerekli “görüş kazandırma” ve sağlam bilimsel tavır geliştirebilmeleri için rehber rolü oynadıklarını unutmamalıdırlar.
Araştırma yürütücüleri, birlikte çalıştıkları genç bilim adamı adaylarından neler beklediklerini yazılı olarak bildirmelidir. Danışmanlık görev tanımları belirlenmiş olmalıdır. İyi bir tez danışmanı-öğrenci, araştırma yürütücüsü-yardımcı araştırıcı ilişkisi kurulması konusunda donanımlı olmalıdır.
Bir genç araştırıcının danışmanından asgari olarak aşağıda maddeler halinde belirtilmiş olan noktaları talep etme hakkı vardır:
- Birlikte geçirdikleri süre boyunca, öğrencinin bilgi, beceri ve tutum olarak gelişiminin ve performansının gerçekçi ve nesnel olarak değerlendirilmesi
- Danışmanın sadece tezi ile ilgili konularda değil, diğer bilimsel etkinliklerine de öğrencisini dahil etmesi ve birlikte çalışması
- Öğrenciye bilimsel ve etik bakımdan örnek olması ve eğitmesi.
-
Tez Yapan Lisansüstü Öğrenciler ve Diğer Yardımcı Araştırıcıların Sorumlulukları
Öğrencilerin etik kurallara uyması çok önemlidir. Mesleki uygulamalar ve akademik ortama uyum konusunda titiz davranmalıdırlar.
Hayvan Deneylerinde Uyulması Gereken Kurallar
- Hayvan deneklerin kullanıldığı araştırmalarda mutlaka kurumsal onay alınması ve deneylerin etik denetime açık olarak sürdürülmesi gereklidir.
- Deney hayvanlarında yapılacak çalışmalarda 3 R (reduction, replacement ve refinement) kuralı ve uygun anestezi/analjezi ve ötanazi kurallarının uygulanması gereklidir. Üç R kuralına göre deneyler, filogenetik bakımdan en düşük seviyedeki hayvan türü, en az sayıda denek ve en güncel metodoloji kullanılacak şekilde tasarlanmalıdır.
- Hayvanlara gereksiz yere acı ve eziyet verecek deneyler yapılamaz ve deneyler sonunda uygun ötanazi yöntemleri kullanılır.
- Onay almadığı halde almış gibi deneylere devam etmek ve yayınlarda yalan beyanda bulunmak etik olarak kabul edilemez.
- Deney hayvanları kullanımı konusunda Çevre ve Orman Bakanlığı ile Tarım ve Köy işleri Bakanlığı tarafından yayımlanan yönetmeliklere uygun çalışmak gereklidir.
-
İnsanlar Üzerinde Yapılacak Çalışmalarda Uyulması Gereken Kurallar
- İnsan üzerinde yapılacak araştırmalar ve klinik çalışmalarda ilgili İlaç Araştırmaları Etik Kurulu’ndan izin almak gereklidir. Onay almadığı halde almış gibi çalışmaya başlamak ya da devam etmek ve yayınlarda yalan beyanda bulunmak etik olarak kabul edilemez.
- İnsan dokularının kullanıldığı çalışmalar en yüksek etik standartlara uygun olmalıdır. Klinik çalışmalarda gönüllülerden bilgilendirilmiş gönüllü oluru mutlaka alınmalıdır.
- İyi Klinik Uygulamaları (İKU) kurallarına uygun çalışılmalıdır.
- Ülkemizde etik kurulların kurulmasında son derece önemli katkı yapmış farmakologlar olarak, tüm TFD üyelerinin bu konuda en duyarlı şekilde hareket etmeleri ve çalıştıkları kurumlarda konunun öncüleri olarak duyarlı şekilde davranmaları beklenir.
-
Veri Toplanması Sürecinde Uyulması Gereken Kurallar
Bilimsel bütünlük, verinin hangi titizlikle elde edildiği ve nasıl muhafaza edildiği konusu ile sıkı sıkıya bağlıdır. Bir araştırmada elde edilen verilerin kalitesi, araştırmanın kalitesini belirler.
- Araştırmada elde edilen veriler titiz ve dikkatli şekilde kaydedilmeli, yapılan deney ve gözlemler bir laboratuar defterine günü gününe kaydedilmiş olmalıdır. Deney defterleri bu amaç için özel hazırlanmış, sayfaları numaralanmış ve her türlü tahrifattan uzak defterler olmalıdır. Tüm araştırıcılar kendi el yazılarıyla deney yapıldığı sırada defteri kullanmalı, sonradan temize çekmek vb.. gibi verinin orijinalliğini bozacak uygulamalardan kaçınmalıdır. Defterler araştırma bittikten sonra da yeterince uzun bir süre saklanmalıdır.
- Deney defterleri ve yapılan araştırma için hayati olan demirbaş alet-malzeme özel bir sebebi yoksa başkalarının da kullanımı için laboratuarda tutulmalıdır. Özellikle kimyasal maddelerin saklanması ve laboratuar dışına çıkarılmaları dikkatle takip edilmelidir.
- Veriler uygun istatistiksel yöntemle analiz edilmelidir. Uygun olmayan analiz yönteminin seçilmesi yayın sahtekarlığı yapıldığı anlamına gelmez. Analiz yöntemleri hakkında ayrıntılı bilgi verilmeli ve istatistiksel analiz yöntemi çok yaygın değilse kaynak belirtilmelidir. Veri analizinde yanlılığa yol açabilecek faktörler varsa belirtilmeli ve bunların nasıl ele alındığın makalede ayrıntılı olarak açıklanmalıdır. Çalışmalar araştırılan hipotez hakkında bir kanıya varılabilecek kadar sayıda denek üzerinde gerçekleştirilmelidir.
- İyi bir çalışma uygun bir hipoteze dayanmalı, iyi planlanmalı ve araştırma protokolü etik kurul tarafından onaylanmalıdır. Her çalışmanın bir protokolü olmalıdır. Araştırmanın protokolü sadece veri toplamaktan çok, çözülmemiş özgün bilimsel sorulara yanıt aramalıdır. Araştırma protokolü üzerinde araştırmaya katılanların tümü anlaşmaya varmış olmalıdır.
- Deney sonuçlarının gerektiğinde başkaları tarafından tekrarlanabilir olması gereklidir. Araştırıcı bunu sağlamakla yükümlüdür. Araştırmalarda uygun bilimsel yöntemler ve test sistemleri kullanılmalıdır. Bütün veriler aynı ekipteki diğer araştırıcılar ve denetçiler (ör. Danışman) tarafından her zaman kontrol ve analiz edilmeye açık ve hazır olarak tutulmalıdır. Sadece yayımlanan ya da yayımlanması planlananlar değil, her türlü gözlem ve veri bu kapsam içinde olmalıdır.
- Yapılan çalışmaların yayım hakkı araştırma yürütücüsünündür. Aksine bir hüküm olmadıkça her türlü verinin en kısa zamanda bilim camiasında yayımlanması beklenir.
-
Bilimsel Verilerin Yayınlanması Sürecinde Uyulması Gereken Kurallar
Yeni elde edilen verilerin, özel bir neden yoksa en çabuk şekilde yayımlanması beklenir. Araştırma sonuçları bilimsel toplantılardaki sunumlar dışında ilk olarak bir bilim dergisinde yayımlanmalıdır. Yayımlanmış olması verinin evrensel bilim topluluğu tarafından denetlenmesi, doğrulanması/düzeltilmesi ve tartışılması için de bir olanak yaratır.
- Bilimsel dergi yayın kurulları bir verinin birden fazla sayıda yayına gönderilmesi, ya da kullanılması durumunu etik bulmamaktadır. Bu durum “self plagiarism” (duplikasyon, kendi yayınlarından kopya) olarak da adlandırılır. Bu kapsama, aynı kontrol grubunun birden çok yayında kullanılması da dahildir. "Dilimleme” olarak adlandırılanbir araştırmanın sonuçlarını araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak çok sayıda yayın yapılması etik değildir. Araştırma sonuçları mümkün olduğunca tek parça olarak yayımlanmalıdır. Her bilimsel yayın bilim dünyasına yapılmış “eşsiz” bir katkı olmalıdır. Bilimsel performansın değerlendirilmesinde yayın sayısı değil, yayınların içeriği önemlidir.
- Bir bilimsel araştırma yayımlanmak için aynı anda birden fazla dergiye gönderilmemelidir
- Başkasına ait çalışmaların kaynak göstermeden kullanılması ve her ne olursa olsun, kendine mal edilmesi intihal (“plagiarism”) olarak kabul edilir ve kesinlikle yapılmamalıdır. Yayımlanmış olsun yada olmasın başka bir eserden, atıf yapmadan şekil, tablo, veri hatta ifade biçimi alınmaz. Alıntı yapılan her kaynak, künyesi ile birlikte, kaynakçada belirtilmelidir.
- Bilimsel araştırmalarda elde edilen veriler çarpıtmadan ve herhangi bir ek ve düzeltme yapılmadan yayımlanmalıdır. Deney sonuçlarının daha iyi görülmesi için veri saklamak yada değiştirmek yanlıştır. Bu kuralın ihlal edilmesi bilimsel sahtekarlık olarak kabul edilir.
- Uydurma verilerin kullanılması (masaüstü yayıncılık) da benzer bir bilimsel sahtekarlık türüdür. Bu tip olaylar, sehven yada kaza eseri olarak gerçekleşemeyeceğinden, idari bakımdan da soruşturma konusu olmalıdır.
-
Yazarlık Hakları
- Yazarlık, bir araştırmanın yayımlanması sırasında araştırmaya katkı yapan ve katılan tüm kişilerin adlarının sıralanması demektir. Yazarlık hakkı sadece metin yazarının değildir. İlke olarak araştırma sonuçları anonim olarak yayımlanmaz.
- Yazar sıralamasında, esas bilimsel katkının kime ait olduğunun da belirlendiği bir düzen bulunur. Bu nedenle, daha araştırmaya başlarken ve araştırma süresince yazarlık konusu ilgili kişilerle tartışılmalı, hatta yazılı bir protokol haline getirilmelidir.
- Yazar listesine, araştırma fikrini ortaya atan, planlanması, tasarımı ve yapılması ile yorumlanmasına bizzat katkı ve emek harcayanlar alınır.
- Maddi kaynak, mekan veya malzeme olarak katkıda bulunanlar, idari sorumlular, bazı teknik analiz ve hizmetlerde bulunanlar ile örnek temininde (hasta örnekleri vb.) yardımcı olanlar alınmaz; ancak, kendilerine teşekkür edilebilir.
- Yayın sürecinde, ilgili dergi/kurum ile yazışmaları yapan “baş yazar” (corresponding (primary) author) olarak kabul edilir. Baş yazar, yaptığı yazışmaları diğer yazarlarla paylaşmalı, gerekli işlemleri zamanında ve doğru olarak yapmalıdır. Bu anlamda yayın sürecinde hem diğer yazarlara hem de yayınlayan dergiye karşı sorumludur. Yayın sürecinde hakemlerin değerlendirmeleri ile çıkan yeni durumlar tüm yazarlar tarafından paylaşılmalı ve gerekli yanıta diğer yazarların katkı yapması sağlanmalıdır.
- Tüm yazarların makalenin içeriği konusunda sorumluluk aldığı kabul edilir. Bir makalede herhangi bir katkısı olmayan bir kişinin yazar olması etik dışıdır. Aynı şekilde yayına önemli katkısı olan birinin yazarlar arasında yer almaması da etik dışıdır.
-
Hakemlerin, Tez izleme Komitesinin ve Tez Savunması Jürisinin Uyması Gereken Kurallar
Hakemlik (peer review) bilimsel araştırmanın ana parçalarından birisidir. Araştırma projesinin kabulünden, bir dergide yayımlanmasına kadar her aşama dış gözlemciler ve uzmanlar tarafından her türlü şekilde eleştirilebilir. Etik kurul başvuruları ve atama/yükseltme dosyalarının incelenmesi de bir hakemlik müessesesi olarak kabul edilmelidir. Ne kadar güç olursa olsun, hakemlik müessesesinin iyi çalıştırılması gereklidir. Hakemlik, bilimsel araştırma kalitesinin artırılması için bir araç olarak da görülebilir. Bu sürecin özellikle ülkemizde bilimsel gelişmeye katkı yapacak şekilde yürütülmesi gereklidir.
- Hakemlik yapanlar mutlaka görüş bildirdikleri konunun uzmanı olmak zorundadır.
- Eleştirilerin objektif ve bilimsel olarak yapılması çok önemlidir. Hakemlerin çıkar çatışması olan konuları da açıklıkla belirtmeleri gereklidir. Kimi durumlarda bu gerekçeyle etik yönden hakemlik yapmayı kabul etmemeleri gerekebilir.
- Hakemlik konusu olan tüm metinler kişiye özeldir ve bu konu diğer hakemler dışında üçüncü kişilerle paylaşılmamalıdır.
- Hakemlik işlemi, hakeme çıkar sağlamamalıdır. Hakemler eleştirdikleri metinlerden çıkar sağlamamalı ve kendi çalışmaları için kopya çekmemelidirler.
- Hakemler ve jüri üyeleri, değerlendirilen dosya sahibinin tabi olduğu etik kurallara bağlı olmak ve bu kuralları titizlikle uygulamak durumundadır.
-
Birden Fazla Araştırma Grubunun Ortak Yaptığı Araştırmalarda Uyulması Gereken Kurallar
Ortak araştırmalar (multidisipliner çalışmalar) daha önemli bilimsel buluşlara yol açabilir ve kurum içinde desteklenmesi gereklidir.
- Başarılı bir ortaklık için kuralların yazılı olarak önceden belirlenmesi gereklidir. Özellikle araştırmanın yayın haline getirilmesinde sorunlar çıkabilir.
- Çalışmaya katılanların bireysel katkılarının ne olduğu açıklanmalıdır. Ortakların bu konuları açıkça konuşması, gerektiğinde yazılı protokol yapılması önerilebilir.
-
Çıkar Çatışmaları
Çıkar çatışmaları, yazarların, hakemlerin veya editörlerin ticari firmalar, politik, akademik yada finansal kurum ve kuruluşlarla olan, çalışmanın yayınlanması kararını etkileyebilecek nitelikte ve 3. kişiler tarafından tam olarak bilinmeyen ilişkilerini tanımlar. Mali çıkar ilişkileri arasında tam/yarım zamanlı istihdam, ücretli konuşma ve seyahatler, danışmanlık ve personel eğitimi sayılabilir.
- Çıkar çatışmasına neden olabilecek ilişkiler açıkça belirtilmelidir (dergi hakemliği, yayın için gönderilen mektup, konferans vs. durumlarda).
- Mali çıkar dışında birinci dereceden akrabalık, ast-üst ilişkisi, bürokratik ilişkiler gibi ilişkiler de gerektiğinde açıklanmalıdır.
KAYNAKLAR:
- Ethical aspects of publishing. Editorial. Hans –Jürgen Möller. World J Biol Psychiatry, 2006; 7(2); 66-9.
- Committee on Publication Ethics (COPE). Guidelines on publication practice. http://www.publicationethics.org.uk/guidelines Erişim tarihi: 04.04.2007
- Standarts for ethical publication. Am J Rhinology, 2006;Nov-Dec; 20 (6); 559.
- International Committee of Medical Journal Editors. Uniform requirements for manuscripts submitted to biomedical journals: writing and editing for biomedical publication. www.icmje.org (2006 Jul 7) Erişim tarihi: 04.04.2007
- Guidelines for the Conduct of Research in the Intramural Research Program at NIH http://www.nih.gov/news/irnews/guidelines.htm Erişim tarihi: 29.03.2007
- Bilimsel yayın yapılırken karşılaşılan etik sorunlar hakkında bilmeniz gerekenler, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, http://www.saglikbilimleri.hacettepe.edu.tr/Etik/SBE_Etik_sorunlar_web.pdf Erişim tarihi: 29.03.2007.
- Guidelines: Responsible Conduct Regarding Scientific Communication, Society for Neuroscience http://www.sfn.org/index.cfm?pagename=responsibleConduct§ion=publications Erişim tarihi: 29.03.2007.
- Tez Yazım Kılavuzu ve Bilim Etiği Uygulamaları El Kitabı 2006, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2006.
- Sağlık Bakanlığı, İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete, Ankara, Sayı 21480 Tarih 29/01/1993.
- Çevre ve Orman Bakanlığı, Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete, Ankara, Sayı 26220, Tarih 6/07/2006.
- Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar İçin Kullanılan Deney Hayvanlarının Korunması, Deney Hayvanlarının Üretim Yerleri ile Deney Yapacak Olan Laboratuvarların Kuruluş, Çalışma, Denetleme, Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete, Ankara, Sayı 25854, Tarih 23/06/2005.
- "The American Physiological Society - Publications - Ethical Policies and Procedures”; http://www.the-aps.org/publications/journals/apsethic.htm.
- İyi Klinik Uygulamaları Kılavuzu, Resmi Gazete, Ankara, Sayı 51718, Tarih 29/12/1995.
- İyi Laboratuar Uygulamaları Kılavuzu, Resmi Gazete, Ankara, Sayı 24796, Tarih 25/06/2002.